Cwmni Tunplat Old Castle

Gellir gweld hyn gydag ehangu’r cwmni dramor yn hwyr yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn 1891 cofrestrodd y cwmni nod masnach yn yr Unol Daleithiau, ar gyfer Ternblatiau, Tunplatiau a Dalenni Tun. Ceir rhagor o dystiolaeth am gysylltiadau tramor yn llyfr llythyrau’r cwmni ar gyfer y cyfnod 1891-1900. Yn y llyfr hwn ceir llythyrau o America, a ysgrifennwyd gan un o weithwyr y cwmni sydd wedi teithio yno ar ryw fath o daith i ddod o hyd i ffeithiau. Mae’n anfon adroddiadau’n gyson o’r hyn y mae wedi’i ddarganfod yn ôl at y cwmni. Mae’n teithio o Efrog Newydd, Maryland a Pittsburgh yn edrych ar y systemau gwahanol ar gyfer gwneud tunplat yn yr Unol Daleithiau. 

Ceir ychydig o achosion yn y dogfennau yr wyf wedi edrych arnynt lle mae’n debyg bod y diwydiant yn profi rhai anawsterau, yn enwedig tuag at ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae llawer o gofnodion y Cyfarwyddwyr a’r Rhanddeiliaid yn cyfeirio at y sefyllfa hon.  Mae llyfrau cofnodion 1867-1914 y Cyfarfodydd Cyffredinol yn dangos bod y farchnad wedi profi dirywiad yn 1874 ac yn y ddwy flynedd flaenorol. Gwelir hyn unwaith eto yn Adroddiadau Blynyddol y Cyfarwyddwyr ar gyfer 1868-1926 lle dangosir colledion mewn masnach yn 1894, 1895, 1901 a 1914. Ymddengys fod rhai o’r dirywiadau economaidd hyn yn digwydd ar yr un pryd ag anfodlonrwydd o fewn y cwmni. 

I bob golwg, roedd hyn yn eithaf poblogaidd o gwmpas y 1800au hwyr, yn y gwaith tun o leiaf. Gellir gweld cofnodion y gweithredu diwydiannol yn llyfrau cofnodion y Cyfarfodydd Cyffredinol ac o fewn y cofnodion Cyflogau. Mae cofnodion streic 1874 yn arbennig o ddiddorol. Gwnaeth yr anghydfodau bara o ddiwedd mis Mawrth hyd at ddechrau mis Gorffennaf. Sefydlwyd y Gymdeithas Annibynnol ar gyfer Gwneuthurwyr Tunplat gan y gweithwyr yn 1873, a’r undeb hwn a oedd yn cyflwyno cais i’r meistri am gyfraddau cyflog newydd, a arweiniodd at gload allan 1874. Daeth y frwydr i ben gyda buddugoliaeth i’r meistri fel y gwelir yn y cofnodion Cyflogau, gyda’r dynion yn gweithio am ddeuddydd heb gael eu talu. Fodd bynnag, cafodd y gweithwyr ryw fudd o’r gweithredu diwydiannol gan iddo arwain at “Restr 1874” a oedd yn rhestr gyflogau unffurf a gyflwynwyd i gywiro’r amrywiaeth yn yr ystod gyflogau.

Arweiniodd hefyd at sefydlu Cymdeithas Gweithgynhyrchwyr Tunplat Sir Forgannwg a Sir Gaerfyrddin ym mis Mai 1874. Yr undeb hwn a greodd y Rhestr ac a sicrhaodd ddarpariaeth i'r cwmnïau pe byddai streiciau yn y dyfodol. Tua diwedd y bedwaredd ganrif ar hugain, cafwyd gweithredu diwydiannol eto ym 1894 ac ym 1895. Ceir tystiolaeth am y ddwy streic hyn yn Adroddiadau Blynyddol y Cyfarwyddwyr 1868-1926 ac yn Llyfrau Agendâu cyfarfodydd y cyfarwyddwyr 1892-96. Parodd streic 1894 chwe wythnos ac fe'i galwyd o ganlyniad i gais y meistri i'r gweithwyr dderbyn toriad cyflog o 25%. Mae streic 1895 hefyd yn gysylltiedig â chyflogau pan wrthododd y meistri gais y dynion am godiad cyflog oherwydd cyflwr gwael parhaus y farchnad.

Gall hyn hefyd gael ei gysylltu â gweithredu diwydiannol, er nad yw’r streiciau hyn ar yr un raddfa â’r streiciau y soniwyd amdanynt yn flaenorol.  Unwaith eto ceir y wybodaeth ynghylch hyn yn y cofnodion Cyflogau. Maent yn cynnwys tystiolaeth o’r rhesymau y tu ôl i streic 1899 gan y bechgyn a oedd yn gweithio ar y prosesau rholio oer, adroddiadau dyddiol am y streic, ynghyd â chytundeb y bechgyn i ddychwelyd i’r gwaith ac ymddiheuriad wedi’i lofnodi gan y bachgen a sbardunodd y streic. Y rheswm y tu ôl i’r streic oedd gan nad oedd Amos James wedi’i ystyried unwaith eto ar gyfer dyrchafiad oherwydd ei anghymwyster. Gan i weithredoedd y bechgyn gael eu condemnio gan y gweithwyr eraill, penderfynodd y bechgyn ddychwelyd i’r gwaith ond gan na chafodd Amos James ei ailgyflogi, aethant ar streic eto cyn dychwelyd yn fuan wedi hynny. O ganlyniad i’r sgarmes hon, bu raid i’r bechgyn dalu am y colledion mewn elw i Gwmni Tunplat Old Castle yn ogystal â thalu am achos llys. Ceir cofnod o streic arall gan y bechgyn rholio oer yn 1901 ond y cyfan a gofnodir yw’r arian yr oedd yn rhaid iddynt ei dalu o ganlyniad i’w hanufudd-dod.